شش میلیارد دلار بازار پاتولوژی از راه دور
سلامت دیجیتال، امروز درخت بزرگی است که شاخه‌های آن هر یک نامی دارند و با اتصال به تنه قد می‌کشند. دیجیتال پاتولوژی یا آسیب‌شناسی از راه دور یکی از این شاخه‌هاست که البته در ایران کمتر شنیده شده است. دیجیتال پاتولوژی شامل گردآوری، مدیریت، اشتراک و آسیب‌شناسی و تفسیر اطلاعات از جمله تصاویر و داده‌ها در یک محیط دیجیتالی است.
در این گفت‌وگو سپهر ساغری مدیرعامل شرکت گسترش افزار سلامت نیماد از رویای برابری مردم در دسترسی به خدمات تشخیصی و تحول در فرایند تشخیص آزمایشگاهی می‌گوید و معتقد است اگر در جهان چهره‌ای آشتی‌جو و قانونمند نداشته باشیم، سهمی از بازار 6 میلیارد دلاری آن نخواهیم داشت.[1]
در آغاز از فعالیت خود در یکی از شاخه‌های تخصصی و کمتر شناخته شده نوآوری سلامت یعنی آسیب‌شناسی از راه دور، دستاوردهای خود و اهمیت ورود به آن بگویید.
تخمین زده می‌شود که حدود چهار میلیارد نفر از مردم زمین به خدمات ابتدایی پزشکی دسترسی ندارند.[2] ساخت تجهیزات پزشکی مقرون به صرفه و قابل استفاده برای عموم جامعه، یک سیاست استراتژیک محسوب می‌شود. این موضوع انگیزه‌ای شد تا به کمک فناوری‌های نوین به‌ویژه هوش مصنوعی نرم‌افزارها و سخت‌افزارهایی در حوزه دیجیتال پاتولوژی یا آسیب‌شناسی از راه دور طراحی و تولید کنیم که هزینه تشخیص کاهش یابد و اکثریت مردم حتی در مناطق محروم، از آن منتفع شوند.
با این تفاسیر کاربران محصولات ما غالبا متخصصان علوم آزمایشگاهی، صاحبان آزمایشگاه‌ها و آسیب‌شناسان هستند. در حال حاضر یک محصول را به بازار عرضه کرده ایم؛ پایگاه داده سلامت رابین. در رابین انواع داده های حوزه سلامت به صورت رایگان در اختیار پژوهشگران حوزه هوش مصنوعی قرار می گیرد. در حقیقت رابین پیوندی است بین متخصصین پزشکی و مهندسی، بویژه هوش مصنوعی. باید عرض کنم تاکنون بیش از 50 هزار تصویر از انواع سلول‌های طبیعی و سرطان خون را گردآوری کردیم که پژوهشگران می‌توانند برای اهداف غیرتجاری چون نگارش پایان نامه و مقاله یا اهداف تجاری در قالب طراحی نرم‌افزار و سخت‌افزار پزشکی از آن استفاده کنند.
“ارتا” محصول دیگر ما است که ساخت نمونه اولیه آن به اتمام رسیده است. ربات اسکنر ارتا قابل اتصال به میکروسکوپ است و امکان تهیه تصویر دیجیتال از لام یا نمونه زیر میکروسکوپ، انتقال و اشتراک گذاری آن در دستگاه های مختلف چون گوشی تلفن همراه، لپ تاپ و مانند این را فراهم می‌کند. محصول دیگر نیماد “آداپتور ابیار” است که جهت اتصال گوشی تلفن همراه به عدسی چشمی میکروسکوپ به منظور تسهیل عکسبرداری از نمونه های زیر میکروسکوپ، طراحی و ساخته شده است. ساخت اداپتور از آن جهت در دستور کار نیماد قرار گرفت که در آزمایشگاه عکسبرداری از نمونه‌های میکروسکوپی برای مشورت و همفکری با همکاران و در نهایت تشخیص بهتر، به دفعات انجام می‌شود با این حال در حالت عادی یافتن فاصله کانونی و عکسبرداری کار چندان آسانی برای همه نیست.
عملکرد دیجیتال پاتولوژی یا آسیب‌شناسی از راه دور در تشخیص آزمایشگاهی چگونه است و ارزش‌آفرینی آن به‌ویژه برای سلامت مناطق کمتر برخوردار چگونه است؟
بگذارید مثالی بزنم. یکی از آزمایش‌های مرسوم و نسبتا ارزان آزمایشگاه‌ها که تقریبا هر شهروندی هم آن را انجام داده است، آزمایش CBC Diff یا شمارش افتراقی گلبول های سفید خون است که در آن ضمن دریافت نمونه خون، نوع و درصد انواع سلول های دفاعی بدن ارزیابی می‌شود. با کمک این تست طیف بزرگی از بیماری‌ها اعم از انگلی تا سرطان خون، قابل تشخیص است.
البته همه سلول‌های سرطانی با میکروسکوپ تشخیص داده نمی‌شوند و به تست‌های دیگری هم نیاز است با این حال همان تشخیص اولیه سلول طبیعی از غیر طبیعی نیازمند میکروسکوپ و البته کارشناسی زبده است. با این حال نه فقط در کشورمان که در اکثر نقاط جهان نیروی لازم جهت انجام این مهم را در اختیار نداریم که همین چالش موجب وقوع خطا در تشخیص می شود. در این بین دیجیتال پاتولوژی کمک می‌کند که ضمن تهیه یک نسخه دیجیتال از نمونه، هم امکان آرشیو شدن تصاویر فراهم شود و هم بتوان آن را با کارشناسان دیگر در هر نقطه از جهان به اشتراک گذاشت.
به همین جهت ساخت ربات اسکنر ارتا در دستور کار نیماد قرار گرفت. البته در کنار امکان تهیه تصویر دیجیتال از لام یا نمونه زیر میکروسکوپ، نرم افزار غربال و تشخیص اولیه انواع سلول های طبیعی و سرطان خون را هم مدنظر قرار دادیم که تا کنون بخش تشخیص سلول های سفید خون محیطی به اتمام رسیده است. باید در نظر داشت تمام این اقدامات از آن جهت صورت می گیرد که استفاده از فناوری هوش مصنوعی و روش‌های تشخیص و درمان از راه دور هزینه سلامت را کاهش می‌دهد و دقت آن را بالا می‌برد.
البته ربات ارتا نمونه های بسیار پیشرفته ای در خارج کشور از آمریکا و اروپا تا ژاپن دارد. با این حال نیماد با توجه به نیاز و شرایط کشورهای در حال توسعه، این ربات را به شکلی طراحی کرده است که در گام اول قابلیت اتصال به انواع میکروسکوپ را داشته باشد و به این ترتیب توانمندی فعلی آزمایشگاه های پزشکی را ارتقا ببخشد. به این ترتیب حتی آزمایشگاه‌های کوچک در مناطق کمتر برخوردار هم می توانند میکروسکوپ خود را با هزینه ای به مراتب کمتر نسبت به نمونه های پیشرفته خارجی، به سخت افزاری با قابلیت عکس یا فیلمبرداری ارتقا ببخشند و آن را برای مشورت یا تشخیص به کارشناسان مورد نظر خود بفرستند.
در پایان این نکته را هم عرض کنم که براساس آزمایش‌هایی درون تیمی، ضریب دقت نرم افزار در تشخیص گلبول‌های سفید حدود 99درصد بوده است که برای توسعه آن تمام کدهای تشخیصی در گیت هاب نیماد در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است.[3] البته ما باید در مقیاس بزرگ‌تر تست‌های بیشتری را انجام دهیم.
دیجیتال پاتولوژی از کی در دنیا ترند شده و ما چقدر به بزرگان آن در سطح جهان نزدیک هستیم؟
دیجیتال پاتولوژی از حدود یک دهه پیش برجسته شده است و کشورهای توسعه یافته ای چون آلمان، ژاپن، سوئیس و آمریکا در آن پیشتازند. با این حال اغلب کشورهای در حال توسعه مانند ایران، برنامه روشنی برای سلامت دیجیتال و توسعه همگام با جهان ندارند. البته در ایران چند شرکت تولیدی در زمینه دیجیتال پاتولوژی فعال هستند ولی این دست اقدامات آن طور که شاید و باید در کشور صنعتی نشده است. به عنوان نمونه در دانشگاه تربیت مدرس روی عکسبرداری از نمونه‌های پاپ‌اسمیر تحقیقاتی شده بود یا در دانشگاه صنعتی شریف به سرپرستی جناب دکتر مطهری میکروسکوپ موتوریزه طراحی و ساخته شده است.
بنیاد برکت هم به حوزه دیجیتال پاتولوژی وارد شده است و حتی طرحی را به صورت آزمایشی در چهار استان اجرا کرد. ولی فعالیت هیچ یک از این افراد حقیقی و حقوقی آنچنان فراگیر نشد. تنها شرکتی که محصولاتی از آن در بازار وجود دارد شرکت سل نماست که در مورد کم و کیف محصولات آن می بایست با متخصصین امر گفتگو کرد. به هر حال استفاده از فناوری هوشمند و دیجیتال یک جریان جهانی است و ما ناگزیر باید با آن همراه شویم در غیراین صورت آسیب جدی خواهیم دید.
اقبال جهانی به تشخیص و خدمات از راه دور هم از سوی کسب‌وکارهای نوآور و هم از سوی شتابدهنده‌ها و سرمایه‌گذاران زیاد شده است. گردش مالی این شاخه از سلامت دیجیتال چقدر است و ایران چه سهمی از این بازار خواهد داشت؟
پیش‌بینی شده که ارزش بازار پاتولوژی تا سال 2025 به بیش از 20 میلیارد دلار می‌رسد. این عدد امروز چیزی بین 16 تا 17 میلیارد دلار است. بنده آماری در زمینه سهم ایران ندارم البته بهتر می دانید که جریان آزاد اطلاعات در کشرومان چندان جایگاهی ندارد. به هر روی درصد سهم ایران به متغیرهای گوناگونی بستگی دارد. مثلا ارتباط ما با جهان چقدر دوستانه است، در موضوع مالکیت فکری چقدر قانونمند هستیم و دستاوردهای پژوهشگران چقدر قابل صیانت است، سرعت نهادهای عمومی کشور چون اداره ثبت شرکت ها، ثبت علایم تجاری و مانند آن در همکاری با کسب‌وکارهای نوآور چقدر است. یا مثلا وقتی ثبت اختراع ممکن است تا یک سال به طول بیانجامد! این نشانه کندی و لختی سیستم است که بر سرعت رشد اکوسیستم فناوری کشور و طبعا سهم آن در بازارهای داخلی و جهانی اثر می‌گذارد.
وقتی از سوی یک صنعت خاص مانند دیجیتال پاتولوژی یک صدای همبسته و واحد به گوش نرسد، قانون‌گذار هم نگاه جدی به آن ندارد. شما بگویید که موانع قانونی دیجیتال پاتولوژی در کشور ما چیست؟
از دید من موانع فرهنگی جدی‌تر از موانع قانونی هستند. اگر فرهنگ عمومی قائل به تغییر نباشد، تصویب قانون به تنهایی کمکی نمی‌کند و خطی است بر کاغذ. شاهد مثال آنکه اگر نگاه جنسیت زده جامعه به زنان تغییر نکند، حق طلاق برای زنان معجزه نخواهد کرد. کمااینکه در حال حاضر هم بسیاری از زنان ما که طلاق گرفته اند برای کاهش فشار متلک ها و مزاحمت ها به دروغ حلقه می اندازند. پس بحث صرفا خلا قانونی نیست بلکه انگاره های عمومی هم نقش بسزایی دارد. به هر روی شخصا به این گفته ویل دوران بسیار معتقدم: ” هیچ تمدنی از بیرون مغلوب نخواهد شد مگر آنکه از درون نابود شده باشد.”
اگر بنای تغییر داریم باید از خودمان شروع کنیم و به عوامل درونی بیش از عوامل بیرونی بپردازیم. ما در آغاز کار وقتی برای طرح موضوع و انجام مطالعه بازار به متخصصان مراجعه می‌کردیم، با بدبینی وصف ناپذیری مواجه می‌شدیم حتی وقتی توضیح می دادیم که کشور نزدیک به 85 میلیون جمعیت دارد و برای این جمعیت، حدود 2 هزار و 500 پاتولوژیست و چند ده آنکولوژیست نمی‌توانند به صورت سنتی پاسخگوی نیاز کشور باشند. به عنوان نمونه جهت معرفی ربات اسکنر ارتا خدمت یک فوق تخصص خون در رشت رسیدم و درباره نقش آن در تصویربرداری، ارزیابی نمونه‌ها و تشخیص اولیه صحبت کردم.
ایشان در عین حال که مشغول ارزیابی نمونه ای زیر میکروسکوپ بودند سرشان را بالا آوردند و فرمودند:”چرا ربات؟ مگر ما چلاق هستیم؟” پس از آنکه عرض کردم هدف نه نادیده گرفتن توانمندی متخصصین که برعکس امکان استفاده از همین توانمندی برای طیف بیشتری از مردم در نقاط مختلف کشور است کمی سکوت کردند. در نهایت بروشور یک صفحه ای معرفی طرح را تقدیم کردم. ایشان بروشور ارتا را با یک دست گرفتند و با دست دیگر به گوشه اتاقشان پرتاب کردند! یا در نمونه دیگر خدمت استادی در دانشگاه تهران رسیدم. پس از معرفی همین طرح ربات ارتا، فرمودند: “من به این کار اعتقاد ندارم به این دلیل که شما ژاپنی نیستید. چون ژاپنی‌ها مردمشان را دوست دارند و شما ندارید. البته در حدود اسباب بازی چیزی خوبی است!”
البته که جای سوال داشت چگونه ایشان پی بردند که بنده و همکارانم ملی گرا نیستیم؟ در صورتی که دست کم بنده آدم ملی گرایی هستم و 72 ماه است که ماهنامه ای رایگان در حوزه مسائل اجتماعی کشورمان منتشر می کنم. آن هم در کشوری که ملی‌گرایی را به سخره می‌گیرند، من بی‌محابا می‌گویم که ملی‌گرا هستم. از طرفی باید به این نکته توجه داشت که اکثریت اعضای تیم‌های نوآور در بهترین دانشگاه‌های کشور تحصیل کرده‌اند و به راحتی می‌توانند مهاجرت کنند. ولی همین که در ایران به فکر کار تولیدی و نوآورانه هستند، نشانه تعهد آنان به جامعه است حتی اگر ملی گرا نباشند.
منبع: هفته نامه کارنگ: www.karangweekly.ir
پانوشت ها
[1]– Market Analysis-2020 World Pathology Congress www.imedpub.com
[2]– World Bank and WHO: Half the world lacks access to essential health services, 100 million still pushed into extreme poverty because of health expenses www.who.int
[3]– جهت کسب اطلاعات بیشتر بنگرید به www.github.com/nimaadmed/WBC_Feature